کلمات در زبان عربی از لحاظ « تعداد » به 3 دسته تقسیم می شوند :

1) مُفرَد

2) مُثَنّیٰ

3) جَمع

« مفرد » کلمه ای است که برای « یک نفر یا یک چیز » باشد مثلاً پدر « مفرد » است اما « پدر و مادر » چون دو نفرند « مفرد » نیستند .

چند مثال برای مفرد :

رَجُل (یک مرد)

کُرسیّ (یک صندلی)

سفینة (یک کشتی)

حَقیبَة (یک کیف)

****************

« مُثَنّیٰ » کلمه ای است که برای « دو نفر یا دو چیز » باشد مانندِ :

قَلَمانِ (دو قلم)

قَلَمَینِ (دو قلم)

ساعَتانِ (دو ساعت)

ساعَتَینِ (دو ساعت)

سَفینَتانِ (دو کشتی)

سَفینَتَین (دو کشتی)

****************

« جمع » کلمه ای است که برای « بیشتر از دو نفر یا بیشتر از دو چیز » باشد مثلاً :

کاتِبونَ (نویسندگان)

سائِقینَ (رانندگان)

مُمَرِّضات (پرستارها)

حَدائِق (باغ ها)

أشجار (درختان)

پس :

مفرد = 1

مُثَنّیٰ = 2

جمع = بیشتر از 2

گام اول : مُثَنّیٰ چیست ؟

در قسمت مفرد گفتیم « مُفرَد » اسمی است که برای « یک نفر یا یک چیز » باشد ؛ مانندِ :

کُرسیّ (صندلی)

رَجُل (مرد)

اِمرَأَة (زن)

حال می آموزیم که : « مُثَنّیٰ » اسمی است که برای « دو نفر یا دو چیز » باشد ؛ مثلاً :

کِتابانِ (دو کتاب)

کِتابَیْنِ (دو کتاب)

ساعَتانِ (دو ساعت)

ساعَتَینِ (دو ساعت)

رَجُلانِ (دو مَرد)

رَجُلَینِ (دو مرد)

بِنتانِ (دو دختر)

بِنتَینِ (دو دختر)

همان طور که از مثال های بالا متوجّه شدید ؛ « انِ » و « ــَـ ینِ » که به آخر کلمات عربی اضافه می شود به معنیِ « دو » است :

کُرسیّ (صندلی)

کُرسیّانِ (دو صندلی)

کُرسیَّیْنِ (دو صندلی)

مِنضَدَة (میز)

مِنضَدَتانِ (دو میز)

مِنضَدَتَیْنِ (دو میز)

بَیت (خانه)

بَیتانِ (دو خانه)

بَیتَیْنِ (دو خانه)

سَیّارَة (اتومبیل)

سَیّارَتانِ (دو اتومبیل)

سَیّارَتَینِ (دو اتومبیل)

غُراب (کلاغ)

غُرابانِ (دو کلاغ)

غُرابَیْنِ (دو کلاغ)

اگر یادتان باشد گفتیم :

« مذکّر » یعنی اسم مردها + اسم هایی که « ة » ندارند

« مؤنّث » یعنی اسم زن ها + اسم هایی که « ة » دارند

اسم های مثنّی نیز مذکّر و مؤنّث دارند . برای این که تشخیص دهیم یک اسم مثنّیٰ ، مذکّر است یا مؤنّث ؛ بهتر است علامتِ « انِ » و « ــَـ ینِ » را از آخر آن برداریم ؛ مثلاً :

« بَیتَانِ » یعنی « دو خانه » و چون علامتِ « انِ » به آخر آن اضافه شده مُثَنّیٰ است . حال برای این که بدانیم « بَیتَانِ » مذکّر است یا مؤنّث ، علامتِ « انِ » را از آخرِ آن بر می داریم ؛ می شود « بَیت » و چون « بَیت » علامت « ة » ندارد پس مذکّر است .

در نتیجه « بَیتانِ » ، « مثنای مذکّر » است . مثنّی است چون که « انِ » دارد و مُؤنّث است چون که « ة » ندارد .

یک مثال دیگر :

« حَقیبَتَیْنِ » یعنی « دو کیف » و چون علامتِ « ــَـ ینِ » به آخر آن اضافه شده مُثَنّیٰ است . حال برای این که بدانیم « حَقیبَتَیْنِ » مذکّر است یا مؤنّث ، علامتِ « ــَـ ینِ » را از آخرِ آن بر می داریم ؛ می شود « حَقیبَة » و چون « حَقیبَة » علامت « ة » دارد پس مؤنّث است .

در نتیجه « حَقیبَتَینِ » ، « مثنای مؤنّث » است . مثنّی است چون که « ـَ ینِ » دارد و مُؤنّث است چون که « ة » دارد .

گام سوم : هٰذانِ / هاتانِ

« هذانِ / هاتانِ » به معنی « این دو » است و برای اشاره به « دو نفر یا دو چیز » که نزدیک ما قرار دارد به کار می رود :

هٰذانِ برای مثنّای مذکّر :

هٰذانِ وَلَدانِ (این دو پسر هستند)

هٰذانِ کُرسیّانِ (این دو صندلی است)

هاتانِ برایِ مثنّی مؤنَّث :

هاتانِ بِنتانِ (این دو دخترند)

هاتانِ شَجَرَتانِ (این دو درخت است)

مُثَنّیٰ در زبان فارسی

در زبان فارسی کلمه مثنّی به گونه ای که در زبان عربی وجود دارد نیست امّا بعضی کلمات مثنّیٰ از زبان عربی وارد فارسی شده است که ما از آن ها استفاده می کنیم .

آیا کلماتی مانند « والِدَین ، بین النَّهرَین ، بین الْحَرَمَین ، مثلّث متساوی السّاقَین ، طفلانِ مسلم » را شنیده اید و معنای آن ها را می دانید . علامتِ « انِ » و « ــَـ ینِ » در آخر این کلمات نشان دهنده ی مثنّی بودن این کلمات و به معنیِ « دو » است . حال این کلمات را بررسی می کنیم :

1) والِدَین (پدر و مادر)

منظور ما از والدین ، پدر و مادر است که دو نفر هستند .

2) بین النَّهرَین (میانِ دو رود)

حتماً در تاریخ خوانده اید که به سرزمین های میان دو رود دجله و فرات ، بَین النَّهرَین گفته می شد .

« نَهر » یعنی « رود ، رودخانه » و « نَهرَینِ » مُثَنّیٰ است به معنایِ « دو رود ، دو رودخانه » .

انواع جمع

« جَمع » دو نوع است :

1) جمع سالِم

2) جمع مُکَسَّر

وقتی کلمه ای مانندِ « کاتِب » یا « طالِب » را می خواهیم جمع ببندیم ، به دو صورت می توان این کار را انجام داد :

1) می توانیم علامت « ونَ ، ینَ ، ات » به آخرِ آن اضافه کنیم :

كاتِب (نویسنده)

کاتِبونَ (نویسندگان مرد)

کاتِبینَ (نویسندگان مرد)

کاتِبات (نویسندگان زن)

همان طور که می بینید ، در جمع های بالا فقط علامتِ « ونَ ، ینَ ، ات » به آخر کلمه « کاتِب » اضافه شده ، و کلمه « کاتِب » تغییری نکرده و « سالم » مانده است ؛ به همین دلیل به این نوع جمع ، « جمعِ سالم » گفته می شود .

2) می توان حروف کلمه را تغییر داد ، حذف کرد یا حروف جدیدی را به کلمه اصلی اضافه کرد تا کلمه جدیدی ساخته شود ؛ مثلاً :

طالِب (دانش آموز)

طُلّاب (دانش آموزان)

باب (در)

أبواب (درها)

کِتاب (کتاب)

کُتُب (کتاب ها)

شَجَر (درخت)

أشجار (درخت ها)

همان طور که در این جمع های بالا می بینید ، کلمات « طالِب ، باب ، کِتاب ، شَجَر » پس از جمع بستن ، سالم نمانده اند بلکه حروفی از آن ها حذف شده یا حروفی در بین آن ها اضافه شده است و در حقیقت کلمه از هم جدا و شکسته شده است ؛ به همین دلیل به این نوع جمع ، « جمع مُکَسَّر » گفته می شود . مُکَسَّر یعنی شکسته .

پس به طور خلاصه ، در این بخش آموختیم که « جَمع » دو نوع است :

1) جمع سالِم

2) جمع مُکَسَّر

حال می آموزیم که علامتِ « ونَ ، ینَ » برای جمع بستن اسم های « مذکّر » است . مثلاً به جمع کلمات « سائِق ، کاتِب ، لاعِب ، مَسرور » که مذکّر هستند دقت کنید :

سائِق (راننده مرد)

سائِقونَ (رانندگان مرد)

سائِقینَ (رانندگان مرد)

کاتِب (نویسنده مرد)

کاتِبونَ (نویسندگان مرد)

کاتِبینَ ( نویسندگان مرد)

لاعِب (بازیکن مرد)

لاعِبونَ ( بازیکنان مرد)

لاعِبینَ ( بازیکنان مرد)

مَسرور (خوشحال)

مَسرورونَ (مردان خوشحال)

مَسرورینَ (مردان خوشحال)

به این نوع جمع ، « جمع مذکر سالم » گفته می شود .

« جمع » : چون برای بیشتر از دو نفر است

« مذکّر » : چون برای مرد است

« سالِم » زیرا برای جمع بستن ، به آخر آن علامت « ونَ / ینَ » اضافه کرده ایم و کلمه اصلی یعنی « سائِق ، کاتِب ، لاعِب ، مَسرور » سالِم مانده است .

****************************

و امّا « جمع مؤنّث سالم » :

علامتِ « ات » نشانه « جمع مؤنّث سالم » است . برای جمع بستن اسم های مؤنث از « ات » استفاده می کنیم . به جمع های زیر خوب دقّت کنید :

طالبة (دانش آموز دختر)

طالبات ( دانش آموزان دختر)

سائِقَة (راننده زن)

سائِقات (رانندگان زن)

کاتِبَة (نویسنده زن)

کاتِبات (نویسندگان زن)

لاعِبَة (بازیکن زن)

لاعِبات (بازیکنان زن)

مَسرورَة (زن خوشحال)

مَسرورات (زنان خوشحال)

طَبیبَة (پزشک زن)

طَبیبات (پزشکان زن)

عالِمَة (زن دانا)

عالِمات (زنان دانا)